ERIH-Ankerpunt BAKSTEEN- EN DAKPANMUSEUM BUITENGOED DE PANOVEN

Baksteen en Dakpanmuseum “Buitengoed De Panoven” is een voormalige dakpan- en steenfabriek uit 1850 en is nu omgetoverd tot een goed bewaard industrieel erfgoed. De voormalige fabriek kent een unieke zigzagoven, de laatste zigzagoven van heel West Europa die nog in tact is gebleven. Tot 1924 werden op de Panoven vier producten gebakken: dakpannen, tegels, drainagebuizen en bakstenen. Na 1924 is het hoofdproduct een ambachtelijke baksteen geworden voor de particuliere huizenmarkt.

De toenmalige fabriek wordt al bijna honderd jaar gerund door de familie Kruitwagen. Een familie die een traditie kent van ruim driehonderd jaar stenen maken. In 1983 heeft de laatste steenbakker, Wim Kruitwagen het vuur gedoofd. Tegenwoordig beheren en ontwikkelen de familie Kruitwagen en Hajenius het erfgoed op een duurzame manier.

Om het erfgoed te behouden en te ontwikkelen kijken we als familie naar duurzame verdienmodellen en slimme onderhoudsconcepten. Wij draaien immers zonder subsidie. Van je verblijf op de Panoven gaat 20% naar het behoud van het erfgoed. Je geniet niet alleen van het erfgoed en de omgeving, maar investeert tegelijkertijd in het behoud en ontwikkeling van een bijzonder stukje cultuurhistorie. Met deze bijdragen zorgen wij dat je tot ver in de toekomst kunt blijven genieten!

Buitengoed de Panoven ligt in Zevenaar net op de splitsing van de Liemers en het Nationaal Landschap De Gelderse Poort. Kenmerkend voor het gebied waarin de Panoven ligt, zijn het water en de klei. Het water heeft het karakteristieke landschap vorm gegeven. Resultaat is een prachtig rivierenlandschap met dode rivierarmen, eilanden, wielen en kolken, moerassen en overloopgebieden, ooibossen en bloemrijke graslanden. De Rijnstrangen bestaande uit vroegere Rijnarmen, maakt onderdeel uit van Nationaal Landschap de Gelderse Poort, een vrijwel aaneengesloten natuurgebied van ca. 20.000 hectare (Nederland en Duitsland samen).

ERIH Ankerpunt

Sinds 1983 is de commerciële productie in steenfabriek de Panoven beëindigd. Alles is bewaard gebleven en te bezichtigen: de machines die nog steeds naar behoren werken, de schuren voor het drogen van de stenen, gereedschappen en natuurlijk de grote zigzagoven uit 1924, de laatste in West-Europa. Een museum biedt informatie over lokale steenproductie met uitstapjes in deze lange geschiedenis van handwerk vanaf de Romeinse tijd tot heden. Natuurervaringen verspreiden de kleiputten in het gebied, waar de klei voor de bakstenen werd gewonnen. Hier heeft zich vandaag de dag een waardevolle biotoop ontwikkeld.

De heer Wim Kruitwagen over De Panoven

Meneer Kruitwagen maakte de modernisering van steenfabriek De Panoven in de jaren 1960 van dichtbij mee. Deze periode verschilde in grote mate van de tijd waarin zijn vader nog in de fabriek werkte. Meneer Kruitwagen vertelt over deze vroege geschiedenis van de fabriek:

 “In steenfabriek De Panoven zijn tot 1924 ook pannen gemaakt: dakpannen. Toen werd de klei nog met de schop gestoken, zoals men dat toen noemde. De klei die hier in de omgeving te vinden was, was een erg makkelijke, soepele klei. Die kon je dus delven. Dat gebeurde allemaal met een schop, een paard en een karretje. Die werd dan op een hoop of een grondbult gespoord, zoals men dat dan noemde.”

Verschillende kleilagen

Die kleilaag was hier ter plekke in zijn totaliteit zo’n 3,5 meter dik. Deze was opgebouwd uit verschillende kleilagen, afhankelijk van de bovenstromen van de rivieren die de klei met hoog water hier naartoe voerden. Sommige van die kleilagen waren erg zuiver en die werden dus apart gehouden voor het pannenmakerij. Toen was de hoofdproductie eigenlijk dakpannen. De klei waar een rots-splintertje of een keitje in zat werd apart gehouden voor het steenmakerij.

Toen hier nog pannen en stenen gemaakt werden en er nog veel handwerk was, werkten hier zo’n 30 tot 35 mensen. Veel mensen en weinig stenen. Ja, dat was vroeger allemaal handwerk. Mijn vader zei als grap: ‘mensen heb ik niet nodig, ik heb wel handjes nodig. Jammer dat de mensen maar twee handjes hebben.’ Onder werknemers was een vaste kern die jarenlang bleven, maar er waren ook wisselende mensen. Dat waren mensen die in de zomerdag hier werkten en in de winterdag toch een beetje overbodig werden. Ja, die kwamen in het voorjaar weer terug. Of er kwamen anderen voor terug.

De moddermaker

De kleimaker, de moddermaker, moest dan met een schop en blote voeten die klei kneden. Daarna ging de klei de pers in. Later toen hier een mengertje kwam, werd de moddermaker in feite overbodig. De menger ging dat werk doen en de klei ging dan regelrecht vanuit de kleiput de menger in zonder verdere voorbereiding. Zo makkelijk was die klei. Dat scheelde in ieder geval in arbeidswerk en arbeidskosten. Bij de meeste fabrieken werd die klei op grote bulten gespoord. Die klei bleef dan een paar jaar liggen om te rotten, zoals men dat toen noemde. Door bevriezing en de weersinvloeden werd de klei dan makkelijker. De klei vroor dan. Het had als doel dat in de roofgrond de worteltjes verrotten, vandaar de naam.

Zigzagoven

In 1924 / 1926 heeft men deze zigzagoven gebouwd. Er is toen ook een baggertje gekocht: een excavateur. Die staat er nog steeds en is nog compleet en werkend. Maar die bagger haalde al die lagen door elkaar heen naar boven. Men heeft toen nog een paar jaar geprobeerd om toch pannen te blijven maken van die klei. Maar men kreeg zoveel van die gescheurde pannen dat het niet meer rendabel was. Ze zijn toen overgegaan tot alleen de steenproductie. Een ambachtelijke baksteen voor particuliere huizen. De naam Panoven is al die jaren blijven hangen.

(bronnen: panoven.nl, erih.net, levenindeliemers.nl/verhalen/75-de-naam-panoven-is-al-die-jaren-blijven-hangen, interview: Fred Sparrenboom)